(مسلما در آفرينش آسمان‌ها و زمين و در پى يكديگر آمدن شب و روز براى خردمندان نشانه‏هايى [قانع كننده] است *همانان كه خدا را [در همه احوال] ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مى‌كنند و در آفرينش آسمان‌ها و زمين مى‏انديشند [كه] پروردگارا اين‌ها را بيهوده نيافريده‏اى منزهى تو پس ما را از عذاب آتش دوزخ در امان بدار.)

(آل عمران )

اکنون بند دوم: عقلی به شما بخشیده است. عقل یک معیار سنجش است.

﴿وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ (7)﴾
(و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت.)

(رحمن )

این عقل را اگر به کار اندازید، نتایجی به شما می‌بخشد. دقیقا: شما یک خانه به قیمت پنجاه میلیون دارید. قیمت آن با ارز به شما پرداخت شده است و در جیب سمت راست شما دستگاهی دیجیتالی که ارز تقلبی را تشخیص می‌دهد. در جیب چپ شما شماره‌های ارز تقلبی وجود دارد. در جیب اول دستگاه دیجیتال و در دومی شماره‌های اسکناس‌های تقلبی وجود دارد و شما قیمت این خانه را با ارز گرفته‌اید. دستگاه دیجیتال نخست را استفاده نکردید و به رقم اسکناس‌های جیبتان توجه ننموده‌اید. تمام مبلغ اسکناس تقلبی بوده است. چه کسی زیان دیده است؟ شما، شما دلیل آن هستید. شما عقلی در سمت راست خود داشتید و روش قرآنی را در سمت چپ خود دارید. نه عقلتان را استفاده کردید و نه قرآن را مورد استفاده قرار دادید. پس انسان بدبخت است.
خداوند می‌فرماید: این کار را بکن و این کار را نکن. دوست دارید عقلتان را کنترل کنید. عقل مطابق با روایات است. زیرا عقل معیار سنجشی است که خداوند در ما قرار داده است و روایات کلام او است. شما عقلی دارید که اگر بدون تعصب آن را به کار اندازید بدون توجیه و استدلال نادرست این عقل شما را به سوی خدا هدایت خواهد کرد. زیرا آیاتی که از عقل و تفکر و علم سخن می‌گوید نزدیک هزار آیه است. خداوند حلال و حرام را در آن بیان نموده است.
بنابراین بدبختی به خاطر نادانی انسان است و این که عقل و آیات و روایات را با هم به کار نگرفته است. عقل و روایت بر هم انطباق دارد و سپاس خدای را.

3 ـ فـطـرت:

به شما فطرتی بخشیده است. اگر عقلتان را به کار نیندازید مثلا کتابتان را نخوانید. یک ساختار روحانی فطری به شما بخشیده است. فطرت شما خودکار اشتباهتان را کشف می‌کند.

﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (7)فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (8)﴾
(سوگند به نفس و آن كس كه آن را درست كرد، سپس پليدكارى و پرهيزگارى‏اش را به آن الهام كرد.)

(شمس )

(( الحَلالَ بَيِّنٌ، وَالحَرَامَ بَيِّنٌ ))
((حلال آشکار و حرام آشکار است.))

[ متفق عليه ]

 (( والإثم ما حاك في صدرك، وكرهت أن يطلع عليه الناس ))

((گناه چیزی است که در سینه‌ات جای گیرد و از این که مردم آن را بدانند، کراهت داشته باشی.))

[بخاري، و مسلم وترمذي از نواس بن سمعان ]

آیا انسانی وجود دارد که در مقابل خریدار شیر تقلبی بسازد؟ به او می‌گوید: یک لحظه آب در آن می‌ریزم. محال است. فطرت می‌داند که این کار هرگز صحیح نیست.
بنابراین یک هستی و یک عقل و یک فطرت به شما بخشیده است.

﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا ﴾
(سپس پليدكارى و پرهيزگارى‏اش را به آن الهام كرد.)

وقتی شما فساد کنید او فساد می‌کند و الهام نموده هر وقت شما تقوا کنید او نیز تقوا پیشه کند.

﴿ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴾
(سپس پليدكارى و پرهيزگارى‏‌اش را به آن الهام كرد.)

4 ـ شـهـوت:

اکنون: خداوند شهوتی به شما داده که بهای بهشت است. خداوند شهوت را در انسان قرار داده تا دو بار به وسیله‌ی آن پیشرفت نماید. یک بار صبر کند و یک بار سپاسگزار پروردگار زمین وآسمان‌ها باشد. این تمایل به مال و زن مانند غرور در روی زمین است. خداوند شهوت‌ها را در شما نهاده است. خداوند متعال می‌فرماید:

﴿زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِينَ وَالْقَنَاطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالْأَنْعَامِ وَالْحَرْثِ ذَلِكَ مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾
(دوستى خواستني‌ها[ى گوناگون] از زنان و پسران و اموال فراوان از زر و سيم و اسب‏هاى نشاندار و دام‌ها و كشتزار[ها] براى مردم آراسته شده [ليكن] اين جمله مايه تمتع زندگی است.)

(آل عمران: 14 )

خداوند شهوات را به شما بخشیده تا با آن پیشرفت کنید و بی طرفانه است. هر شهوتی را خداوند در شما نهاده برایش راهی پاکیزه قرار داده تا از طریق آن دفع گردد. بنابراین در اسلام محرومیتی وجود ندارد. هر شهوتی را خداوند در شما نهاده برایش راهی پاکیزه قرار داده تا از طریق آن دفع گردد.
اما حرام‌ها بندهایی بر سر راه آزادی شما نیست بلکه ضامن سلامتی شما است. حرام‌ها کاملا مانند یک تابلو است که روی آن نوشته شده است: منطقه‌ی مین گذاری، ورود ممنوع. شما اصلا از وجود این تابلو احساس خشم نمی‌کنید، بلکه از ته دل از وی سپاسگزاری می‌کنید، زیرا ضامن سلامتی شما شده است. مانند این‌که تابلویی در مقابل جریان فشار قوی برق نصب باشد: «نزدیک شدن ممنوع است. خطر مرگ» تابلو مهربانانه است. در آن دانش وجود دارد. حکمت و آگاهی و مهربانی و راهنمایی حکیمانه‌ای برای شهروندان وجود دارد. نزدیک شدن ممنوع است خطر مرگ. بنابراین خداوند شهوات را در شما نهاده تا صبورانه با آن پیشرفت نمایید یا سپاسگزار پروردگار آسمان‌ها و زمین باشید.
هستی را به شما بخشیده و تسخیر شناختی و اکرامی نموده است. واکنش در مقابل شناخت ایمان آوردن و در مقابل اکرام سپاسگزاری نمودن است. عقلی به شما داده تا با آن صحت روایات را بسنجید و منقولات را درک کنید بدون آن که با عقلتان منقولات را رد کنید. عقل داور روایات نیست. اما برای اطمینان از صحت روایات پیش از روایت و فهم روایت پس از روایت است. خداوند فطرت را به شما داده تا خودکار، اشتباه را پیدا کند.
اکنون در پیشرفته‌ترین هواپیماها هیچ شمارنده‌ای وجود ندارد و در آن مانیتورهای تاریکی وجود دارد که اگر نقصی ایجاد شود روی مانیتور آشکار می‌شود که در فلان جا اشکالی پیش آمده است.
و شما یک صفحه مانیتور دارید. وقتی اشتباه می‌کنید احساس می‌کنید اشتباه می‌کنید و زمانی که کارتان درست است احساس می‌کنید کارتان درست است بنابراین با روش الله کاملا تناسب دارید. فرقی ندارد که دستور خداوند را اطاعت کرده باشید یا به ندای فطرت پاسخ داده باشید. این دو یکسان است؛ زیرا روش الهی کاملا با فطرت تناسب دارد. پس هر دستوری خداوند به شما داده باشد نفس شما به اجرای آن شوق دارد بدون آن‌که شما احساس کنید خداوند به شما هستی، عقل، فطرت و شهوت داده است.

5 ـ آزادی انتخاب:

به شما آزادی بخشیده است. شما آزادید:

﴿ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ﴾
(پس هر كه بخواهد بگرود و هر كه بخواهد انكار كند.)

(كهف : 29 )

﴿ إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً ﴾
(ما راه را به او نشان داديم خواه شاكر باشد و پذيرا گردد يا ناسپاس.)

(انسان )

﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا﴾
(و براى هر كسى قبله‏‌اى است كه وى روى خود را به آن [سوى] مى‏گرداند.)

(بقره: 148 )

تا آزاد نباشید کارتان ارزش ندارد. تا آزاد نباشید امکان ندارد به خداوند برسید. شما در تکلیفتان آزاد هستید. اما چیزی که در آن آزاد نیستید این است که مرد باشید یا زن باشید. پدر ومادرتان که باشد. در کجا متولد شوید. در چه زمانی متولد شوید. این مصلحت شما است. فقط به خاطر خیر شما بوده است. شما نمی‌توانید بهتر از آنچه به شما داده، بیافرینید.

بنابراین: آزادی اختیار به شما داده تا کارتان ارزشمند شود. اگر خداوند بندگانش را اجبار به طاعت می‌کرد ثواب بی‌اثر می‌شد. و اگر آنان را مجبور به نافرمانی می‌کرد مجازات بی معنا می‌شد. اگر آنان را بیهوده رها می‌ساخت ناتوانی در قدرت را می‌رساند. خداوند بندگانش را از روی اختیار به آنان دستور می‌دهد و آنان را از روی هشدار باز می‌دارد و تکلیف اندک می‌دهد و به آنان سخت گیری نمی‌کند. درقبال اندک، افزون می‌بخشد. شما آزادید. مختار هستید و هر آیه‌ای که بوی اجبار دهد باید آن را بر اساس آیه‌ای محکم و اصل در اختیار مقایسه نماییم.

﴿ سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ شَيْءٍ كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذَاقُوا بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾
(كسانى كه شرك آوردند به زودى خواهند گفت اگر خدا مى‏خواست نه ما و نه پدرانمان شرك نمى‏آورديم و چيزى را [خودسرانه] تحريم نمی‌کرديم كسانى هم كه پيش از آنان بودند همين گونه [پيامبران خود را] تكذيب كردند تا عقوبت ما را چشيدند. بگو آيا نزد شما دانشى هست كه آن را براى ما آشكار كنيد شما جز از گمان پيروى نمى كنيد و جز دروغ نمى‏گوييد.)

(انعام )

این آیه اصلی در اختیار شما است و تنها مشرک قائل به جبر است و تنها مشرک قائل به جبر در تکالیف ما است.
بنابراین به شما هستی،عقل، فطرت، شهوت و اختیار داده است.

روش الهی:

علاوه بر تمام این‌ها به شما روشی عطا کرده است. اگر شما امور را اشتباه بگیرید. یک روش وجود دارد. یک کتاب، یک سنت وجود دارد. عقاید و کتاب سیره و کتاب احکام فقهی وجود دارد. باید و نبایدها. این روشی است که علما درباره‌ی آن گفته‌اند: خوب همان چیزی است که شریعت خوب دانسته و بد هم چیزی است که شریعت بد دانسته است. شریعت سراسر عدالت، رحمت، حکمت و مصلحت است. بنابراین هر مسأله‌ای که از مصحت به مفسده خارج شود و از عدالت به ظلم و از حکمت به جهل کشیده شود از شریعت نیست اگر چه هزاران تأویل و تفسیر به آن وارد کنند.
بنابراین: خداوند ما را خلق کرده است؛ زیرا او ما را آفریده و دستور داده او را بپرستیم.

﴿ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ الَّذِي خَلَقَكُمْ ﴾
(اى مردم پروردگارتان را كه شما را آفريده است پرستش كنيد.)

در کتاب مدارج السالکین اثر این قیم رحمه الله یک حدیث قدسی آمده است:

(( إني والجن والإنس في نبأ عظيم : أخلق ويعبد غيري، وأرزق ويشكر غيري ))
((من و جنیان و انسان در خبر بزرگی هستیم: من بیافرینم و دیگران پرستش شوند و من روزی دهم و دیگران سپاسگزاری شوند.))

[ روایت حكيم بيهقی أبي درداء ]

(( خيري إلى العباد نازل، وشرهم إلي صاعد، أتحبب إليهم بنعمي وأنا الغني عنهم ويتبغضون إلي بالمعاصي وهم أفقر شيء إلي، من أقبل علي منهم تلقيته من بعيد ومن أعرض عني منهم ناديته من قريب، أهل ذكري أهل مودتي، أهل شكري أهل زيادتي أهل معصيتي لا أقنطهم من رحمتي، إن تابوا فأنا حبيبهم وإن لم يتوبوا فأنا طبيبهم أبتليهم بالمصائب لأطهرهم من الذنوب والمعايب، الحسنة عندي بعشرة أمثالها وأزيد والسيئة بمثلها وأعفو، وأنا أرأف بعبدي من الأم بولدها ))
((من‌ ‌با‌ جن‌ و انس‌ داستان‌ شگفتي‌ دارم‌، ‌من‌ آفريدگار آن‌هايم‌ و ‌آن‌ها‌ ‌غير‌ مرا مي‌پرستند، ‌من‌ روزي‌شان‌ مي‌دهم‌ و ‌آن‌ها‌ ‌از‌ ديگريی سپاسگزاری‌ می‌كنند. خیر من بر بندگان نازل می‌شود و شرشان نزد من می‌آید. با نعمت‌هایم به آنان محبت می‌کنم و از آنان بی‌نیازم. با نافرمانی‌ها مرا به خشم می‌آورند و از همه بیشتر به من نیازمندند. اگر از آنان کسی به من روی آورد از دور او را بر می‌گیرم و اگر کسی از آنان از من روی گرداند از نزدیک او را فرا می‌خوانم. آنان که یادم می‌کنند محبوب من هستند و آنان که سپاسم می‌کنند به آنان فزونی نعمت می‌دهم و آنان که نافرمانی‌ام را می‌کنند از رحمت خود نا امید نمی‌کنم. اگر توبه کنند دوستشانم و پزشک آنان می‌شوم و آنان را با سختی‌ها می‌آزمایم تا گناهان و عیب هایشان را بزدایم. نیکی نزد من ده برابر و بیشتر است و بدی به همان میزان است که آن را می‌بخشم و من نسبت به فرزند از مادرش مهربان‌ترم.))

آیه‌ی کریمه:

و در حقيقت‏ شما را خلق كرديم سپس به صورتگرى شما پرداختيم آن‌گاه به فرشتگان گفتيم براى آدم سجده كنيد

﴿ وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ ﴾
(و در حقيقت‏ شما را خلق كرديم سپس به صورتگرى شما پرداختيم آن‌گاه به فرشتگان گفتيم براى آدم سجده كنيد.)

از آن‌جا که نوع بشر نزد خداوند بهترین نوع است. پادشاه از بن مایه‌ای بدون شهوت و حیوان از شهوتی بدون عقل و انسان از هر دو برخوردار است. اگر عقلش از شهوتش فراتر رود از فرشتگان بالاتر می‌رود و اگر شهوتش بر عقلش پیروز شود از حیوان هم پست تر می‌شود.

﴿ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَالْمُشْرِكِينَ فِي نَارِ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أُولَئِكَ هُمْ شَرُّ الْبَرِيَّةِ (6)إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ (7)﴾
(كسانى از اهل كتاب كه كفر ورزيده‏‌اند و [نيز] مشركان در آتش دوزخند [و] در آن همواره مى‏مانند اينانند كه بدترين آفريدگانند * در حقيقت كسانى كه گرويده و كارهاى شايسته كرده‏اند آنانند كه بهترين آفريدگانند.)

(بينه)

بنابراین :

﴿ وَلَقَدْ خَلَقْنَاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاكُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنْ السَّاجِدِينَ ﴾
(و در حقيقت‏ شما را خلق كرديم سپس به صورتگرى شما پرداختيم آن‌گاه به فرشتگان گفتيم براى آدم سجده كنيد پس [همه] سجده كردند جز ابليس كه از سجده‏ كنندگان نبود.)